Wszystkich Świętych 2011: Spacer po pomorskich cmentarzach

Bogaci pod posadzką

- Brak pomników ludzi sławnych i bogatych sprzed roku 1800, na gdańskich cmentarzach wynika z tego, że byli chowani pod posadzkami kościołów - wyjaśnia Andrzej Januszajtis, wybitny znawca kultury i historii Gdańska. - Najwięcej pochowanych bogatych gdańszczan możemy znaleźć w podziemiach kościołów św. Katarzyny, Bazylice Mariackiej czy kościele św. Piotra. Zakaz takiej formy pochówku wydał w roku 1802 w swoim kodeksie Napoleon. Cesarz kierował się względami bezpieczeństwa. Podczas epidemii, do których dochodziło przy otwieraniu podziemnych kościelnych krypt, zaraza rozprzestrzeniała się.

Z kolei ludność uboga, której nie stać było na wykupienie miejsc w kościołach, chowana była na gdańskich cmentarzach. Ciągnęły się one od Biskupiej Górki, przy kościele Menonitów i dalej koło św. Jana, do Oruni, aż po nieistniejący dzisiaj kościół Zbawiciela. Nie zachowały się, znane jeszcze przed wojną, cmentarze na dzisiejszym terenie PKS, czy obok, przy Urzędzie Pracy. Przed rokiem 1939 w Gdańsku znajdowało się około 50 cmentarzy. Dzisiaj na palcach możemy policzyć te, które przetrwały.

Honorowy obywatel

Szczęśliwym trafem nie uległ zniszczeniu grób Richarda Dammego. Majątek zrobił na handlu zbożem. Dzięki operatywnosci i pracowitości zyskał sławę dobrego kupca i został przewodniczącym korporacji kupieckiej, a w r. 1861 otrzymał godność radnego Miasta Gdańska. Jego firma z czasem przekształciła się w bank. Damme, jako człowiek bogaty i doradca ówczesnego burmistrza Gdańska, Gőntera, miał wielki wpływ na życie miasta. Dzięki niemu powstała kolej do Nowego Portu. Z jego inicjatywy w r. 1871 Gdańsk otrzymał najbardziej nowoczesną w owym czasie na kontynencie europejskim sieć kanalizacyjną. Połączenie koleją Gdańska z Warszawą, przez Malbork i Mławę, basen wolnocłowy w porcie gdańskim, to też zasługa Dammego.

W roku 1897 otrzymał tytuł honorowego obywatelem Gdańska. Został pochowany w r. 1916 na Cmentarzach Zespolonych. Ciągnęły się one na terenie dzisiejszego parku od Opery Bałtyckiej do czołgu, w części położonej bliżej torów kolejki. Te cmentarze po wojnie zlikwidowano, podobnie jak cmentarz po przeciwnej stronie Alei Zwycięstwa. - Kiedy kilka lat temu okazało się, że pomnik się zachował, chciano go przenieść do Muzeum Historii Miasta Gdańska - opowiada Januszajtis. - Ale pod płytą spoczywają prochy Dammego, kóry kazał się po śmierci spalić w krematorium , więc z pomysłu tego zrez ygnowano.

Tylko w pamięci

Zapomnianych cmentarzy jest w Trójmieście więcej. Kto potrafi usłyszeć unoszące się w przestrzeni głosy rycerzy gdańskich, pomordowanych w czasie rzezi 1308 roku? Pogrzebano ich w Oliwie między ulicą Czyżewskiego a Opacką. Tamtejszy XVI-wiecznny cmentarz dotrwał do 1960 roku. Nie istnieje dziś także cmentarz w Redłowie, na którym przed z górą wiekiem (prawdopodobnie w 1829 lub 1830) pochowano Jeana Georga Haffnera.

Urodzony w Alzacji w r. 1808 w czasie wojny z Francją, zatrzymał się w Sopocie na nocleg i zachwycony pięknem krajobrazu, postanowił osiąść tam na stałe. To on był założycielem kąpieliska morskiego w Brzeźnie oraz Łaźni Publicznych w Sopocie, a także na Żabim Kruku. Podobiznę Haffnera, podarowaną przez jego wnuczkę, można obejrzeć w zbiorach Towarzystwa Przyjaciół Sopotu. Imieniem Haffnera nazwano ulicę oraz potoczek płynący w dolnej części miasta.

"Janek Wiśniewski" i inni

Na elbląskich nekropoliach leżą bohaterowie Grudnia 70, m.in. pierwowzór bohatera "Ballady o Janku Wiśniewskim", czyli Zbyszek Godlewski. Chłopiec wyjechał do Gdyni i tam poniósł śmierć od kuli. "To partia strzelała do robotników". To jego ciało poniesiono Świętojańską na drzwiach, oktyte biało-czerwoną flagą. Waldemar Rebinin był jedną z pierwszych ofiar wydarzeń grudniowych. Zastrzelono go pod Komitetem Wojewódzkim PZPR w Gdańsku. Był sanitariuszem. Zginął chwili, kiedy szedł z pomocą rannym. Zarówno Godlewski, jak i Rebinin najpierw byli pochowani na cmentarzach trójmiejskich. Dopiero później pozwolono rodzinom przewieźć ciała do Elbląga.

Pogrzeby odbywały się w tajemnicy, w asyście funkcjonariuszy bezpieki. Marian Sawicz został zastrzelony w Elblągu, kiedy wychodził z baru przy ul. 1 Maja. Jego imieniem nazwano po latach skwer w pobliżu pomnika Ofiar Grudnia.

Na maleńkim przykościelnym cmentarzu w elbląskim osiedlu Zawada znaleźć można odnowiony niedawno nagrobek Franciszka Kołosińskiego, bohatera spod Monte Cassino, który został zastrzelony przez pracownika UBP podczas zasadzki na dowódcę jednego z najdłużej walczących po wojnie oddziałów AK. Na nieistniejącym dziś ewangelickim cmentarzu Trzech Króli, dziwnym trafem ocalał nagrobek jednej z najbardziej zasłużonych postaci dawnego Elbląga, Franza Komnicka. Na przełomie wieków był to drugi przedsiębiorca w mieście i pierwszy obok Mercedesa producent samochodów w ówczesnych Niemczech. Walnie przyczynił się do rozkwitu Elbląga w początkach XX w.

Rycerz i pan

W Kielnie można obejrzeć najstarszy, jak zołaliśmy ustalić, nagrobek w okolicach Gdańska. Na ścianie kościoła ma swoje miejsce kamienne epitafium Kacpra Uberfelda, gdańskiego patrycjusza żyjącego na przełomie XVI i XVII wieku. Był jednym z dzierżawców Koleczkowa, wsi będącej własnością królewską. Pochodził z zasłużonej dla Gdańska rodziny patrycjuszowskiej. Jeden z przedstawicieli jego rodu, Walenty był sekretarzem króla Zygmunta Augusta i członkiem Komisji Morskiej ówczesnego minsterstwa żeglugi. Na wykutym w kamieniu epitafium można odczytać lakoniczną informację w języku łacińskim: "Kacper Uberfeld, rycerz i pan w Koleczkowie, urodzony 2 września 1561, zmarł 9 marca 1615. Niech spoczywa w pokoju".

Nad meandrami Wierzycy

Pelplin to miasta biskupów. Tutejsza nekropolia leży na wzgórzu, nad wijącą się meandrami Wierzycą. Duża część grobów jest porośnięta mchem, kilka z nich zdążyło się ze starości zapaść. Kolejne fragmenty cmentarza oddzielają od siebie monumentalne figury aniołów. W centralnym punkcie wzniesiono obelisk poświęcony pamięci pelplinia